Bibliographie
Acta capitulorum generalium = B.M. Reichert (éd.), Acta capitulorum generalium ordinis praedicatorum, 9 volumi, Roma, 1898-1904 (Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, vol. III, IV, VIII-XIV).
Breveglieri 1999 = B. Breveglieri, I repertori di sepolture degli ordini mendicanti, in Giuseppe Avarucci, R.M. Borraccini Verducci, G. Borri (ed.), Libro, scrittura, documento della civiltà monastica e conventuale nel Basso Medioevo (sec. XIII-XV), Spoleto, 1999, p. 417-435.
Cantino Wataghin - Destefanis 2014 = G. Cantino Wataghin, E. Destefanis, Les espaces funéraires dans les ensembles monastiques du haut Moyen Âge, in M. Lauwers (ed.), Monastères et espace social. Genèse et transformation d’un système de lieux dans l’Occident médiéval, Turnhout, 2014.
Cooper 2009 = D. Cooper, Gothic art and the friars in late medieval Croatia : 1212-1460, in J.J. Norwich (ed.), Croatia. Aspects of art, architecture and cultural heritage, Londra, 2009, p. 76-97.
Čoralić 2012 = L. Čoralić, Šibenski plemić Nikola Divnić (1654.-1734.), pukovnik Hrvatske lake konjice (cavalleria croati), in Radovi Zavoda za povijesne znanosti HAZU u Zadru, 54, 2012, p. 125-145.
De Marchi 1997 = A. De Marchi, Ritorno a Niccolò di Pietro, in Nuovi Studi, 3, 1997, p. 5-24.
Dominikanci u Hrvatskoj = I. Fisković (ed.), Dominikanci u Hrvatskoj, catalogo della mostra alla Galerija Klovićevi dvori (20 dicembre 2007-30 marzo 2008), Zagabria, 2011.
Federici 2003 = F. Federici, Il trattato Delle memorie sepolcrali del cavalier Francesco Gualdi : un collezionista del Seicento e le testimonianze figurative medievali, in Prospettiva, 110-111, 2003, p. 49-59.
Gadrat 2003 = C. Gadrat, L’érudition dominicaine au XVIIe et au début du XVIIIe siècle : André de Saint-Géry et l’histoire du couvent de Rodez, in Bibliothèque de l’École des chartes, 161, 2003, p. 645-652.
Gelichi - Rinaldi 1987 = S. Gelichi e R. Rinaldi, Il Sepoltuario del 1291, in S. Gelichi e R. Merlo (ed.), Archeologia medievale a Bologna : gli scavi nel convento di San Domenico, Bologna, 1987, p. 98-106.
Huyghebaert 1972 = N. Huyghebaert, Les documents nécrologiques, Turnhout, 1972.
Joubert 2008 = F. Joubert, La sculpture gothique en France : XIIe-XIIIe siècles, Paris, 2008.
Koudelka 1968 = V.J. Koudelka, Il fondo Libri nell’Archivio Generale dell’Ordine Domenicano (I. Liber A - Liber Z), in Archivum Fratrum Praedicatorum, 38, 1968, p. 99-147.
Koudelka 1969 = V.J. Koudelka, Il fondo Libri nell’Archivio Generale dell’Ordine Domenicano (II. Liber AA - Liber MMM), in Archivum Fratrum Praedicatorum, 39, 1969, p. 173-217.
Krasić 1974 = S. Krasić, Dva priloga o Jurju Dalmatincu, in Arhivski vjesnik, 17-18, 1974-75, p. 301-307.
Krasić 1988 = S. Krasić, Inventar umjetničkih predmeta u nekadašnjoj Dominikanskoj crkvi u Zadru, in Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 27, 1988, p. 227-248 .
Krasić 1989 = S. Krasić, Nekadašnji dominikanski samostan sv. Nikole u Kotoru (1266-1807), in Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 28,1989, p. 129-141.
Krasić 1991 = S. Krasić, Dominikanski samostan sv. Križa na Otoku Čiovu (1432.-1852.), in Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 31, 1991, p. 79-95 .
Krasić 1997 = S. Krasić, Dominikanci : Povijest Reda u hrvatskim krajevima, Zagabria, 1997.
Krasić 2008 = S. Krasić, Crkva i samostan Sv. Dominika u Trogiru, in Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 41, 2008, p. 67-107.
Longo 2005 = C. Longo, Relazioni settecentesche sui conventi domenicani calabresi, in Archivum Fratrum Praedicatorum, 75, 2005, p. 281-331.
Magani 1995 = F. Magani, Antonio Bellucci : catalogo ragionato, Rimini, 1995.
Marinković 2008 = A. Marinković, La diffusione dei culti ungheresi tra i domenicani di Dubrovnik (Ragusa) nel tempo di Mattia Corvino, in Nuova Corvina : Il Rinascimento nell’età di Mattia Corvino, 4, 2008, p. 169-178.
Marković 2010 = P. Marković, Katedrala Sv. Jakova u Šibeniku. Prvih 105 godina, Zagabria, 2010.
Miagostovich 1895 = V. Miagostovich, La famiglia de Difnico, in Il nuovo cronista di Sebenico, 3, 1895, p. 65-92.
Montagnes 1987 = B. Montagnes, Le tricentenaire d’Antonin Cloche, in Archivum fratrum praedicatorum, 58, 1987, p. 221-289.
Morvan 2012 = H. Morvan, La morte nella propaganda domenicana : le tombe cardinalizie ed i Predicatori lionesi nel Duecento, in Memorie Domenicane, 42, 2012, p. 577-592.
Morvan 2014 = H. Morvan, Les sépultures dans la propagande des ordres mendiants : quatre tombes de cardinaux à Lyon au XIIIe siècle, in MEFRM, 126-1, 2014, p. 341-360, URL:http://mefrm.revues.org/1914.
Petricioli 1972 = I. Petricioli, Umjetnička obrada drveta u Zadru u koba gotike, Zagabria, 1972.
Pignatelli 1985 = G. Pignatelli, Cristianopulo, in Dizionario biografico degli Italiani, XXXI, Roma, 1985, p. 28-31.
Praga 2005 = G. Praga, M. Walcher, Documenti per la storia dell’arte a Zara dal Medioevo al Settecento, Trieste, 2005 (Studi e ricerche d’arte veneta in Istria e Dalmazia, 4).
Ritz-Guilbert 2008 = A. Ritz-Guilbert, La collection Gaignières : méthodes et finalités, in Bulletin monumental, 166-4, 2008, p. 315-338.
Sandron 2004 = D. Sandron, Amiens, la cathédrale, Paris, 2004.
Schulz 2011 = A.M. Schulz, Woodcarving and Woodcarvers in Venice 1350-1550, Firenze, 2011.
Haut de page
Notes
Sulla storia della provincia dalmata cfr., in particolare, S. Krasić 1997.
Molti conventi croati sono stati oggetto di uno studio monografico da parte di Stjepan Krasić. Egli associa una profonda conoscenza del patrimonio nazionale ad una lunga frequentazione degli archivi romani (grazie alla sua permanenza a Roma come professore presso l’Angelicum), in particolare l’Archivio generale dell’Ordine e l’Archivio vaticano. Nell’ambito della sua vasta produzione, possiamo citare, a mero titolo d’esempio, Krasić 1988, Krasić 1989 e Krasić 2008.
Dominikanci u Hrvatskoj.
Cooper 2009.
Koudelka 1968 e Koudelka 1969.
Archivio Generale dell’Ordine dei Predicatori (d’ora in poi AGOP), XIV Liber A (parte I), Liber D, Liber K, Liber PP, Liber GGG (parte I), Liber HHH e Liber LLL (parti II e III).
Il primo appello viene lanciato nel 1600 : Ordinamus ac praecipiendo mandamus omnibus et singulis praesidentibus conventuum ac locorum monasteriorum monialium, quod infra spatium sex mensium debeant transmittere rev. p. procuratori ordinis in curia Romana copiam authenticam omnium bullarum, brevium, decretorum, privilegiorum, concessionum, indulgentiarum a sede apostolica, a regiis maiestatibus, congregationibus, a legatis vel nuntiis apostolicis, a principibus quomodolibet obtentarum vel concessarum pro communi totius ordinis vel provinciae, conventus, loci, monasterii aut fratris particularis sive societatum ss Nominis Dei ac rosarii commodo, utilitate sive praeiudicio cum sententiis exequutoriis eorundem, ad hoc ut quam primum omnia in unum debito quodam ordine redacta ad totius ordinis utilitatem et commodum imprimantur. (Acta capitulorum generalium, V, p. 389-390).
L’appello viene nuovamente lanciato in termini più precisi nel 1605 : Committimus et districte mandamus omnibus et singulis provincialibus et vicariis respective sub poena suspensionis ab officio per tres menses, ut infra spatium duorum mensium a notitia praesentium mittant unum aut plures patres idoneos ad singulos conventus suae provinciae, qui diligenter, iuxta litteras a reverendissimo missas scrutentur omnia, quae ad historiam universalem ordinis deservire possint et eorum copias authenticas Romam ad patrem magistrum fr. Thomam Maluenda, quamprimum poterint, transmittant. Praecipue autem inquirant de erectionibus conventuum, a quibus et quomodo fundati, qui viri in sanctitate, doctrina, verbi Dei praedicatione excellentes fuerint vel scripserint ; qui ad episcopalem, archiepiscopalem, patriarchalem et cardinalitiam dignitatem ex tali conventu evecti fuerint, quot annis praefuerint et quomodo obierint ; quot inquisitores habuerint, quo tempore, quid quisque illorum praeclare gesserit, quomodo mortui sint ; quae corpora extent eorum, qui gloriose et cum opinione sanctitatis migraverint, quibus in rebus praesertim excelluerint, quae eorum vita, quae mors ; quae praecipua miracula contigerint ob devotionem Rosarii b. Mariae aut per intercessionem alicuius sancti nostri ordinis vel alterius aut contra haereticos aut alias quomodolibet. Quot monasteria monialium ordinis fuerint et modo sint in civitate vel loco, quot sub ordinis et quot sub episcopi iurisdictione ; quo tempore quodlibet eorum fundatum fuerit et a quo vel quibus, quae sanctitate vitae, virtutum exemplis et miraculorum gloria in quolibet eorum claruerint. Procurabunt tandem intelligere, sintne aliqui religiosi etiam alterius ordinis, qui cognitionem habeant aliquam rerum, quae religionem nostram quoquo modo illustrare et celebrem reddere peramplius possint ut sunt miracula virorum illustrium, vitae laudabiles, gloriosi obitus. Et omnia in unum diligenter congesta ad praenominatum magistrum fr. Thomam Maluenda fideliter transmittere studebunt. (Acta capitulorum generalium, VI, p. 73-74)
Su Antonin Cloche cfr. Montagnes 1987, in particolare le p. 269-274 per l’impegno del maestro generale nella promozione di lavori storici di grande respiro come gli Annali, il Bullario o la Biblioteca degli autori dell’ordine. Rilancia la richiesta di materiale ai conventi in varie encicliche, e al capitolo generale di 1694 : Cum hactenus optaverint plurimi nedum ex ordine nostro, sed et alii viri sapientissimi, plurimaque variis in capitulis generalibus statuta fuerint, ut ordinis nostri universalis historia describeretur, quae vota implere tentaverunt plures magistri ordinis, ac tamdiu exoptatum opus retardatum fuit, quod ut ad foelicem tandem perducatur exitum, ordinamus, ut post duos menses a publicatione horum actorum quilibet r. p. provincialis vel congregationis vicarius in quolibet conventu deputet unum ex fratribus, quem sufficientem aut idoneum iudicaverit, qui omnia colligat, quae conventus fundationem attinent, notet omnes viros sanctitate, doctrina et dignitate celebres, qui eo in conventu et quo saeculo fuere, libros authorum ordinis, qui eo in conventu sunt, quo tempore editi fuere, et de quibus tractant et quot tomis distributi, manuscripta si quae sint, eo etiam modo designet. Omnia privilegia a summis pontificibus concessa, quaeque eo in conventu reperiuntur, designatis bullis seu constitutionibus et pontificum nominibus, sicuti omnia collata beneficia ab imperatoribus, regibus, principibus, magistratibus et magnatibus annotari etiam volumus, eaque describi simplici stilo sive latino sive italico sive gallico sive hispanico sermone.
Ordinamus ad celeriorem huiusce ordinationis executionem, quod postquam a rr. pp. provincialibus aut vicariis congregationum commissio colligendi haec omnia fratribus demandata fuerit, fratres ipsi intra annum ad r. p. provincialem transmittere teneantur, quicquid collegerint ; quique immediate ea ad magistrum ordinis Romam transmittat ; auctoritatem facientes rr. pp. provincialibus, ut iis fratribus, quibus haec commissio iniuncta fuerit, possit concedere easdem dispensationes toto illo anno, quibus lectores actu legentes potiuntur et gaudent.
Ordinamus et stricte iisdem praenominatis fratribus iniugimus, ut fideliter describant, quae authentice repererint, vitantes inanitates, fabulas aut vanas et fictitias traditiones, sed veritatem in omnibus serio, et ut decet ordinis nostri famam et honorem, inquirant et nihil notent, nisi quae certitudine ad veridicam historiam spectante pollere noverint ; adhortantes omnes, qui exiguum saltem tempus pro ordinis gloria augenda vel sustinenda impendere non recusabunt, ut quae magister ordinis in transmissoriis ad omnes provincias epistolis mense maii 1688 et I. iunii 1693 praescribit pro historia ordinis nostri describenda, impense observent, ipse quippe toti capitulo universoque ordini spopondit, ut quoprimum eas habuerit conventuum notitias, virum ex ordine nostro singulari eruditione ac doctrina spectabilem ac in ecclesiastica historia versatissimum destinabit, quique annales totius ordinis, ex quibus ordinis honor splendet, praelo maturabit. (Acta capitulorum generalium, VIII, p. 289)
Figura così tra i compendi più ricchi (in particolare per la descrizione degli ambienti conventuali) quello mandato da Lione (AGOP, XIV Liber M, f. 429-503), sul quale mi permetto di rinviare ai miei articoli : Morvan 2012 e Morvan 2014. Sui compendi mandati dai conventi calabresi cfr. Longo 2005, e su quelli scritti nei conventi della Francia meridionale cfr. Gadrat 2003.
AGOP, XIV Liber D, p. 136-143.
AGOP, XIV Liber D, p. 144-150.
AGOP, XIV Liber D, p. 152-153 : « La Chiesa è stata fabricata dal 1300 in giù, poiche nel muro meridionale dalla parte di fuori si vedono inserte alcune pietre con inscritioni sepolcrali del 1325, che dovevano essere state già nelle mura della chiesa più antica ; e sopra la porta principale essendovi tre figure di basso rilievo, in mezzo la madonna col bambino in braccio, dal lato sinistro S. Maria Mandalena (sic.) coperta dalli proprii capelli e dalla destra un vescovo con la mitra e pastorale, alli cui piedi al lato destro sta inginocchiata una donna in habito matronale con queste lettere sopra : DñA BITCULA SOROR Hs SCI AUGUSTINI. Dalle quali si conosce che la figura episcopale è di B. Agostino Casotti Vescovo di Nocera dell’ordine di S. Domenico e la figura di Bitcula sua sorella sia stata ivi posta come benefatrice della fabrica d’essa chiesa : trovandosi memoria nelle note della cancelleria delli danari contati dalli suoi comissarii testamentarii alli priori d’esso convento per la fabrica d’essa chiesa, come ancora Nicolò Casotti vescovo di Traù e nipote d’esso Agostino lascio nel suo testamento fatto del 1372 tutti li danari che si haveva per la fabrica d’essa chiesa. »
G. Lucio, Memorie istoriche di Tragurio ora detto Trau, Venezia, 1674, p. 494.
AGOP, XIV Liber K, p. 27-38 e p. 49-56.
Ibid., p. 49.
Ibid., p. 50.
Ibid., p. 49. Sul culto di tale crocefisso, cfr. Krasić 1991, p. 87-88.
AGOP, XIV Liber HHH, f. 215.
AGOP, XIV Liber D, p. 153: « In Chiesa all’Altare maggiore di marmo vi è un Crocefisso miracoloso quale hà sparso sangue dalla parte destra della faccia, dell’anno 1600, e questo fù il venerdi santo. Alli 2 d’Aprile fù il giorno di Pasqua fù veduto dalli circonstanti dell’Altare spargiere il sangue dal fronte, qual correva all’occhio destro, il restante correva per la faccia et si fermò sotto la mano destra. Nel mese d’ottobre fù veduto dalli circonstanti serrare per tre volte l’occhio destro, come anche mancargli tre volte le labra cosi nel Processo. »
Cfr. la scheda dedicata a questo crocefisso da Igor Fisković in Dominikanci u Hrvatskoj, p. 383-384.
AGOP, XIV Liber PP, parte II, f. 390-473 (Monumenta Congregationis S. Dominici de Ragusio Ordinis Fratrum Praedicatorum) e Liber GGG, parte I, f. 19-22.
AGOP, XIV Liber HHH, f. 1-218.
Su Padre Cristianopulo cfr. Pignatelli 1985. L’Archivio generale conserva anche gli appunti che Cristianopulo prese durante i suoi viaggi in Spagna tra il 1760 e il 1764 (AGOP, XIV Liber III e Liber KKK). Questi documenti meriterebbero uno studio approfondito. Oltre a copiare molti atti negli archivi dei conventi e a commentarli, Cristianopulo si interessò anche alle epigrafi (cfr., ad esempio, Liber III, parte I, f. 91v-92r, f. 288v o f. 418r), ai sigilli (ibid., f. 78r e f. 97r) e all’araldica (ibid. f. 288v-289r), considerandoli fonti ausiliarie ai documenti scritti e dedicando a loro delle osservazioni molto acute.
Per una presentazione generale di questa tipologia di documenti, con riferimenti bibliografici ulteriori, cfr. Huyghebaert 1972, p. 71-73 (capitolo VI, Les livres des sépultures), e Breveglieri 1999.
Uno dei più antichi sepoltuari domenicani è quello di San Domenico di Bologna, redatto nel 1291 (Gelchi - Rinaldi 1987).
Acta capitulorum generalium, VI, p. 243 : Mandamus omnibus pp. provincialibus, prioribus ac praesidentibus nostrorum conventuum et locorum, ut diligenter invigilent, quatenus sacristae in omnibus conventibus patrum et fratrum ordinis nostri, imo et secularium sepultorum sive in ecclesia sive in claustris nomina, loca et tempora in certo libro ad hoc praeparato describant.
AGOP, XIV Liber K, p. 52 (paragrafo n°8 delle Ordinationes) : Idem ordinamus quod sacrista habeat librum in quo nomina et cognomina defunctorum qui in ecclesiis nostris tumulantur describat, notando etiam coemeterium seu sepulcrum in quo inferantur et diem, mensem, et annuum, quo tumulantur.
AGOP, XIV Liber A, parte II, f. 419r-435v.
AGOP, XIV Liber PP, parte II, f. 390r (prima pagina della seconda parte).
AGOP, XIV Liber HHH, f. 12-14 : Corpus suum sepeliri ordinavit in Ecclesia Sancti Dominici alias nuncupata Sancti Platonis de Zadra in aliquo loco dictae Ecclesiae, ubi melius videbitur venerabili Priori et fratribus supradicti monasterii S. Dominici.
AGOP, XIV Liber D, p. 139 : « Alla porta inferiore della chiesa situata nella parte Aquilonare vi è un sepolcro sopra la di cui lapida vi è scolpito un religioso col nostro santo habito con piviale, mitra e pastorale con la seguente iscrizione : Joannis Corone Sacrarum litterar./ Scientia clariss. hic sita sunt ossa./ Qui ob doctr. et mores à Divi Domin./ ordine cui in Illyr. p sex ann praeposit/ fuit ad Alban. Episc. traduct./ Obiit ann. eta 57 1515. »
Sul convento di Čiovo cfr. la scheda di V. Kovačić in Dominikanci u Hrvatzkoj, p. 265-269. Cfr. anche Krasić 1991.
AGOP, XIV Liber D, p. 153.
AGOP, XIV Liber HHH, f. 207r.
Cristianopulo sembra cosciente delle sue scarse competenze nel campo del disegno. Così, nei suoi appunti spagnoli, a proposito del monastero delle suore domenicane di Quejana, egli riproduce le armi di una famiglia e poi scrive : « i due animali, che io non ho saputo delineare, sono due lupi che camminano in campo bianco » (AGOP, XIV Liber III parte I, f. 288v).
Cfr., sempre sul convento di Santa Croce, AGOP, XIV Liber HHH, f. 207v-208v.
Cfr. la scheda di V. Kovačić in Dominikanci u Hrvatzkoj, p. 266.
Krasić 1991, p. 88.
Per alcune riflessioni generali sul periodo altomedievale cfr. Cantino Wataghin - Destefanis 2014, p. 519-522. Per un esempio duecentesco cfr. Sandron 2004, p. 29-30 : Dany Sandron analizza come dettata da un desiderio di visibilità la localizzazione a prossimità dell’ingresso della cattedrale di Amiens delle tombe dei vescovi Évrard de Fouilloy e Geoffroy d’Eu, protagonisti della ricostruzione della cattedrale a partire dal 1220.
Su questo argomento cfr. Marinković 2008, p. 170-171.
Su questa pala d’altare rimando ai lavori di Andrea De Marchi (in particolare De Marchi 1997).
AGOP, XIV Liber D, p. 141.
AGOP, XIV Liber HHH, f. 194r.
AGOP, XIV Liber HHH, f. 194r : In sacrario Iadrensium Dominicanorum visitur super armaria ad parietes ornamentum caelati ligni cum hac epigraphe : ‘MCCCCIIII mensis Aprilis hoc opus fecit fieri Frater Tomas Iadriensis Ordinis Fratrum Predicatorum pro anima domine Prodanne de Butonis et suorum parentum. Hoc opus fecit magister Joannes intaiator venetus.
Ibid. : Confer Prodanni testamentum in monumentis tabularii Iadren. ad S. Dominici pag. 65 seqq. litt. KK ; et chartam Bbbbb in iisdem monumentis pag. 134.
Praga 2005.
Riprodotto in Petricioli 1972 p. 120 e commentato alle p. 36-37.
L’atto notarile dà dettagli sulla struttra che il falegname deve realizzare, ma non parla di decorazione a intarsio. Capiamo che Nikola era un semplice falegname anche da un altro atto notarile del 1405, in cui viene richiesto dai frati di rifare la copertura della chiesa (Praga 2005, p. 196-197).
Schulz 2011, in particolare le p. 111-112.
Su questo coro intarsiato realizzato da Giovanni di Giacomo, originario da Borgo Sansepolcro ma attivo a Venezia, cfr. in particolare Petricioli 1972, p. 21-36.
Krasić 1974, p. 306-307 ; Marković 2010, p. 28.
Secondo Predrag Marković, le statuette non rappresenterebbero i dodici apostoli, ma sei apostoli e sei profeti (sull’iconografia del portale del Giudizio cfr. Marković 2010, p. 117-120).
Čoralić 2012.
Per la genealogia della famiglia Difnić cfr. Miagostovich 1895 (sul vescovo Nikola Difnić cfr. p. 89).
Miagostovich 1895, p. 92.
Magani 1995, p. 11.
Su Napoli : AGOP, XIV Liber A, parte II, f. 402-541. Su Lione : AGOP, XIV Liber M, f. 429-503 (Excerpta ex tabulario conventus Lugdunensis Ordinis Praedicatorum monumenta quae annalibus conscribendis inservire possunt).
Joubert 2008, p. 20-23.
Si possono ricordare le figure ben note di Gaignières in Francia e di Gualdi a Roma. Sul primo, e per un quadro più largo dell’interesse degli eruditi francesi per le tombe, cfr. Ritz-Guilbert 2008. Sul secondo, rimando agli studi di Fabrizio Federici (ad esempio Federici 2003).
Ad esempio, nel suo compendio sul convento di Zara, Giacinto Zanobetti elenca gli altari decorati con quadri di artisti famosi, come il Palma o il figlio di Paolo Veronese. Fa cenno alla « pittura esteriore dell’organo, che è la Presentatione della B. Verg. al Tempio, opera d’inestimabil prezzo del Famoso Schiavonetto », e ad « un crocifisso di rilievo stimatissimo, et è di Busso ; opera del famoso Giacomo Piazza, e questo è quell’istesso Auttore che fece la Biblioteca di SS. Giovanni e Paolo in Venezia. » (AGOP, XIV Liber D, p. 140-141).
Haut de page