Bibliographie
Boesch Gajano 1977 = S. Boesch Gajano, Il santo nella visione storiografica di Gregorio di Tours, in Gregorio di Tours, 10-13 ott. 1971, Convegno del Centro Studi sulla spiritualità medievale, XII, Accademia Tudertina, Todi, 1977, p. 29-91.
Bonnet 1890 = M. Bonnet, Le latin de Grégoire de Tours, Parigi, 1890.
Consolino 1979 = F.E. Consolino, Ascesi e mondanità nella Gallia tardoantica. Studi sulla figura del vescovo nei secoli IV-VI, Napoli, 1979.
De Nie 1987 = G. De Nie, Views from a Many-Windowed Tower. Studies of Imagination in the Works of Gregory of Tours, Amsterdam, 1987.
Faral 1946 = E. Faral, Sidoine Apollinaire et la technique littéraire du Moyen Âge, in Miscellanea G. Mercati, (Studi e Testi 122), Roma, 1946, p. 567-580.
Fo 2002 = A. Fo, Arginare la decadenza da ‘minore’. Sidonio Apollinare, in S. Ronchey (a cura di), La decadenza. Un seminario (15 aprile 1999), Palermo, 2002, p. 154-190.
Furbetta 2013 = L. Furbetta, Tra retorica e politica : formazione, ricezione ed esemplarità dell’epistolario di Sidonio Apollinare, in S. Gioanni, P. Cammarosano, La corrispondenza epistolare in Italia. Forme, stili e funzioni della scrittura epistolare nelle cancellerie italiane (secoli V-XV) - 2. (Les correspondances en Italie. II. Formes, styles et fonctions de l’écriture épistolaire dans les chancelleries italiennes (Ve-XVe siècle) - 2), Trieste, 2013, p. 23-66.
Galand-Hallyn 2009 = P. Galand-Hallyn : Sidoine Apollinaire et Ange Politien : l’energie du désespoir, aspects d’une métapoétique à la lumière d’une lecture humaniste, in P. Galand-Hallyn, V. Zarini (a cura di), Manifestes littéraires dans la Latinité tardive poétique et rhétorique. Actes du Colloque International, Paris, 2007, Paris, 2009, p. 297-324.
Harries 1994 = J. Harries, Sidonius Apollinaris and the Fall of Rome, AD 407-485, Oxford, 1994.
Mascoli 2004 = P. Mascoli, Per una ricostruzione del Fortleben di Sidonio Apollinare, in Inv.Luc., 26, 2004, p. 165-183.
Mathisen 1998 = R.W. Mathisen, The Codex Sangallensis 190 and the Transmission of the Classical Tradition during Late Antiquity and the Early Middle Ages, in International Journal of the Classical Tradition, 5, 2, 1998, p. 163-194.
Mathisen 1999 = R.W. Mathisen, Ruricius of Limoges and Friends. A Collection of Letters from Visigothic Gaul, Liverpool, 1999.
Oldoni 1972 = M. Oldoni, Gregorio di Tours e i ‘Libri Historiarum’ : letture e fonti, metodi e ragioni, in Studi medievali, XIII, s. 3, 1972, 2, p. 563-700.
Oldoni 1977 = M. Oldoni, Gregorio di Tours e i ‘Libri Historiarum’. Le fonti scritte, in Gregorio di Tours, Convegno del centro studi sulla spiritualità medievale XII, Todi, 1977, p. 253-324.
Pietri - Heijmans 2013 = L. Pietri, M. Heijmans, PCBE 4. Prosopographie de la Gaule chrétienne (314-614), t. II, s.v. Sidonius 1, Parigi, 2013, p. 1759-1800.
Prévot 1997 = F. Prévot, Sidoine Apollinaire pasteur d’âmes, in Ant.Tard., 5, 1997, p. 223-230.
Rousseau 1976 = Ph. Rousseau, In search of Sidonius the Bishop, in Historia, 25,1,1976, p. 356-377.
Van Waarden 2010 = J.A. Van Waarden, Writing to survive. A Commentary on Sidonius Apollinaris. Letters Book 7. Volume I : the Episcopal Letters 1-11, Lovanio, 2010.
Van Waarden 2011 = J.A. Van Waarden, Sidonio Apollinare, poeta e vescovo, in Vetera Christianorum, 48, 2011, p. 99-113.
Haut de page
Notes
Alcuni elementi relativi alla figura di Sidonio Apollinare e all’utilizzazione letteraria della fonte sidoniana nei Libri Historiarum sono ripresi da quanto esposto in occasione di una conferenza dal titolo ‘Dictio mea placet amicis’ tra storia e creazione letteraria (Riflessioni sul Fortleben dell’epistolario di Sidonio Apollinare), tenuta il 21-10-2013 all’Istituto archeologico Germanico di Roma all’interno del programma Incontri tardoantichi a Roma (ITAR) organizzati dall’École française de Rome, l’Istituto Archeologico Germanico, l’American Academy in Rome e la ‘Sapienza’ Università di Roma.
Cf. Lib.Hist. II prol. Sic et Eusebius, Severus Hieronimusquae in chronicis atque Horosius et bella regum et virtutes martyrum pariter texuerunt. Ita et nos idcircum sic scripsemus, quod facilius saeculorum ordo vel annorum ratio usque nostra tempora tota repperiatur. Venientes ergo per antedictorum auctorum historias, ea quae in posterum acta sunt Domino iubente disseremus. Il testo di Gregorio è citato secondo l’edizione di B. Krusch, W. Levison, MGH SSRM t. I, 1951. Non ci si sofferma in questa sede sui problemi testuali e redazionali dei Libri Historiarum e del loro assetto compositivo, ma ci si basa sul testo stabilito dal Krusch.
Cf. Lib.Hist. II,21: Quo migrante, Sidonius ex praefecto substituetur, vir secundum saeculi dignitatem nobilissimus et de primis Galliarum senatoribus, ita ut filiam sibi Aviti imperatoris in matrimonio sociaret […]. Per una ricostruzione della biografia di Sidonio si rimanda a Harries 1994 e Pietri - Heijmans 2013.
Elementi questi propri della narrazione di tipo agiografico, sulle cui peculiarità nell’opera di Gregorio di Tours si rimanda a Boesch Gajano 1977 e De Nie 1987.
Non rimane nulla di questa produzione sidoniana : l’unico esempio affine (ma destinata a un pubblico diverso), potrebbe essere considerata la contio che Sidonio aveva tenuto in occasione dell’elezione del vescovo di Bourges e che allega alla lettera VII,9 indirizzata al vescovo Perpetuo nel 471. Per un commento di questa lettera si rinvia a Van Waarden 2010 ; in merito alla figura di Sidonio vescovo e alla presenza di elementi cristiani nella sua opera cf. Rousseau 1976 ; Consolino 1979, p. 89-116 ; Prévot 1997 ; Van Waarden 2011. Sulle opere non pervenute di Sidonio e la testimonianza di Gregorio di Tours cf. Mascoli 2004.
Cumque ibidem inlatus fuisset, conveniebant ad eum multitudo virorum ac mulierum simulque etiam et infantium plangentium atque dicentium : « Cur nos deseres, pastor bone, vel cui nos quasi orphanos derelinquis ? Numquid erit nobis post transitum tuum vita ? Numquid erit postmodum, qui nos sapientiae sale sic condiat aut ad dominici nominis timorem talis prudentiae ratione redarguat ?».
Cf. Lib.Hist. II,23 : quia nec istud sine heresi potest accipi, ut in ecclesiam non obaudiatur sacerdos Dei, cui ad pascendum oves commissae sunt, et ille se ingerat potestati, cui neque a Deo neque ab hominibus aliquid est commissum ; più avanti, verso la fine del capitolo, ugualmente Gregorio afferma : qui non ambiguntur pariter possidere tartarum, qui simul egerunt nequiter contra sanctum episcopum suum.
Bonnet 1980 ha ben messo in evidenza come il taglio e l’inserto degli ipotesti in Gregorio sia del tutto privo di complicati rimandi intertestuali. Oldoni 1972, p. 638 da parte sua afferma : « il vescovo di Tours è grande proprio nel suo rifiuto dell’archeologia dei testi, è abile nel suo rapporto con la cultura e le fonti perché sa disfarsene continuamente senza smarrire la provenienza della sua storiografia ».
La critica ha già messo in luce, in particolare l’importanza di testi che si occupavano della storia alverniate come l’Historia di Frigiredo che Gregorio cita, oppure quella di Sulpicio Alessandro che doveva costituire un punto di riferimento abbastanza saldo e di poco più datata dell’opera del Frigiredo. Non ci si dilunga in questa sede sull’archeologia delle fonti e dei materiali utilizzati da Gregorio e si rimanda a Oldoni 1977, p. 272-273 : basti ricordare che il secondo libro di Gregorio è forse quello più denso di memorie locali, orali e storiche e che per Clodoveo poi il tessuto delle informazioni di Gregorio in parte affonda le sue radici nella tradizione orale, in parte si basa plausibilmente su un’annalistica regionale non conservata.
Lib.Hist. II,24 Sed tempore Sidoni episcopi magna Burgundiam famis oppressit. Cumque populi per diversas regiones dispergerentur, nec esset ullus qui pauperibus alemoniam largeretur, Ecdicius quidam ex senatoribus, huius propinquos, magnam tunc rem in Deo confisus fecisse perhibitur. […] Nam quadam vice multitudinem Gothorum cum decim viris fugasse perscribitur. Sed et sanctos Patiens Lugdunensis episcopus simile huic in ipsa fame populis prestetisse perhibetur benefitium. Extat exinde hodieque apud nos beati Sidoni epistola, in qua eum declamaturiae conlaudavit. (~ cf. Sidon. epist. VI,12).
Lib.Hist. II,25 Huius temporis et Euarix rex Gothorum, excidens Hispanum limitem, gravem in Galliis super christianis intulit persecutionem. Truncabat passim perversitate suae non consentientis, clericus carceribus subegebat, sacerdotis vero alius dabat exilio, alius gladio trucidabat. Nam et ipsus sacrorum templorum aditus spinis iusserat obserari, scilicet ut raritas ingrediendi oblivionem facerit fidei. Maxime tunc Novimpopulanae geminaeque Germaniae urbes ab hac tempestate depopulatae sunt. Extat hodieque et pro ac causa ad Basilium episcopum nobilis Sidoni ipsius epistola, quae haec ita loquitur. Sulla possibile influenza della lettera per quanto riguarda la scelta di Gregorio di inserire nel cap. 25 il riferimento alle Novimpopulanae geminaeque Germaniae urbes in merito alla descrizione dell’invasione visigota si rimanda a Oldoni 1972, p. 642-648.
Sulla figura di Eurico nella lettera VII,6 e nell’epistolario sidoniano si veda Fo 2002.
Cf. Libr.Hist. IV,12 Denique Cautinus, adsumpto episcopatu, talem se reddidit, ut ab omnibus execraretur, vino ultra modum deditus. Nam plerumque in tantum infundebatur potu, ut de convivio vix a quattuor portaretur. Unde factum est, ut epylenticus fieret in sequenti. Quod saepius populis manifestum fuit. Erat enim et avaritiae in tantum incumbens, ut, cuiuscumque possessionis fines eius termino adhaesissent, interitum sibi putaret, si ab eisdem aliquid non minuisset. Et a maioribus quidem cum rixa et scandalo auferebat, a minoribus autem violenter diripiebat. Quibus et a quibus, ut Sollius noster ait, nec dabat pretia contemnens nec accipiebat instrumenta desperans […] ~ cf. Sidon. epist. II,1,3 Totum quod concupiscit quasi comparat nec dat pretia contemnens nec accipit instrumenta desperans.
Cf. Lib.Hist. IV,12 [...] In Cautino autem nihil sancti, nihil pensi fuit. De omnibus enim scripturis, tam ecclesiasticis quam saecularibus, adplene immunis fuit. Iudaeis valde carus ac subditus erat, non pro salute, ut pastoris cura debet esse sollicita, sed pro comparandis speciebus, quas, cum hic blandiretur et illi se adulatores manifestissime declararent, maiori quam constabant pretio venundabant ~ cf. Sidon. epist. III,13,1 unice probo gaudeo admiror, quod castitatis affectu contubernia fugis impudicorum, praesertim quibus nihil pensi, nihil sancti est in appetendis garriendisque turpitudinibus quique quod verbis inverecundis aurium publicarum reverentiam incestant, granditer sibi videntur facetiari. Cuius vilitatis esse signiferum Gnathonem patriae nostrae vel maxumum intellege.
Lib.Hist. II,11 Avitus enim unus ex senatoribus et - valde manefestum est - civis Arvernus, cum Romanum ambisset imperium, luxoriosae agere volens, a senatoribus proiectus, apud Placentiam urbem episcopus ordenatur. Conperto autem, quod adhuc indignans senatus vita eum privari vellit, basilica sancti Iuliani Arverni martyres cum multis muneribus expetivit. Sed impleto in itenere vitae cursu, obiit, delatusque ad Brivatinsem vicum, ad pedes antedicti martyres est sepultus. Cui Martianus successit. In Galliis autem Egidius ex Romanus magister militum datus est.
Benchè uno studio sulla presenza di Sidonio come auctor e possibile ipotesto in tutta l’opera, compresa quella agiografica, di Gregorio manchi ancora, si può osservare che l’opera poetica del vescovo di Clermont non sembra lasciare tracce nel tessuto narrativo del testo di Gregorio.
Sull’esemplarità delle lettere sidoniane per la trattazione di tipologie di personaggi ben caratterizzati e la loro utilizzazione nel Medioevo cf. Faral 1946.
Cf. Lib.Hist. II,24 Extat exinde hodieque apud nos beati Sidoni epistola, in qua eum declamaturiae conlaudavit ; II,25 Extat hodieque et pro ac causa ad Basilium episcopum nobilis Sidoni ipsius epistola, quae haec ita loquitur.
Cf. Mathisen 1998.
Tra le lettere sidoniane indicate nell’indice del Sangallensis 190 e le lettere di Ruricio riportate nello stesso codice si possono notare convergenze di toni e temi ad avvalorare l’ipotesi, già in parte formulata da Mathisen che il codice fosse stato assemblato per uno scopo pratico, come specimen per la composizione di epistole e per conservare le lettere sidoniane che maggiormente avevano attinenza con Ruricio, la sua famiglia e la sua cerchia (cf. Mathisen 1999). Similmente nella corrispondenza di Ruricio con Apollinare, figlio di Sidonio, e tra quest’ultimo ed Alcimo Avito, vescovo di Vienne, uno dei temi trattati nelle lettere è proprio lo stile di Sidonio, ammirato tanto da Avito, quanto da Ruricio, per il quale l’aiuto esegetico di Apollinare, reso grande dall’eloquio paterno, si rivela indispensabile (cf. in merito Furbetta 2013).
Il testo della lettera di Sidonio è citato secondo l’edizione di A. Loyen, Parigi, CUF, 1970.
A conferma dell’esemplarità e della selezione della lettera stessa si può osservare che la citazione è inserita nel carm. V,1 di Venanzio Fortunato, lettera in prosa indirizzata a Martino vescovo di Braga (cf. Ven.Fort. carm. V,1,10 est enim ratio consequens ut per vos illinc nobis redeat spes patrocinii quia ad vos hinc prodiit pars patroni). La scelta di Venanzio non è casuale e appare molto coerente con i gusti e la formazione del destinatario. Martino di Braga, infatti, doveva conoscere l’opera sidoniana della quale è, in qualche misura, imitatore del tutto particolare, come si vede nei suoi versus in refectorio (ed. Barlow 1950) che dipendono dal carme 17 di Sidonio.
Come testimoniano le lettere di Ruricio di Limoges (cf. Furbetta 2013) e la lettera di Claudiano Mamerto inserita nel quarto libro dell’epistolario sidoniano. Inoltre l’epitaffio di Sidonio, verosimilmente risalente alla fine del V secolo d.C., elogia l’opera letteraria, più che pastorale, di Sidonio e la fama guadagnata ; similmente Gennadio di Marsiglia in de vir.ill. 92 fornisce uno schizzo della grandezza sia dell’uomo che della sua opera : Sidonius Arvernorum episcopus, scripsit varia et grata opuscula et sanae doctrinae. Homo siquidem tam divinis quam humanis ad integrum imbutus, acerque ingenio, scripsit ad diversos diverso metro et prosa compositum epistolarum insigne volumen : in quo quid in litteris posset ostendit. Verum in Christiano vigore pollens, etiam inter barbarae ferocitatis duritiem, quae eo tempore Gallos oppresserat, catholicus pater et doctor habetur insignis. Floruit ea tempestate qua Leo et Zeno Romanis imperabant.
In merito cf. Furbetta 2013.
Cf. Lib.hist. VI,7 Eo tempore Ferreolus Ucecensis episcopus, magnae vir sanctitatis, obiit, plenus sapientia et intellectu ; qui libros aliquos epistolarum, quasi Sidonium secutus, conposuit.
Cf. Alano di Lilla, Anticlaudianus, III,238-245 : Illic Sydonii trabeatus sermo refulgens / sydere multiplici splendet gemmisque colorum / lucet et in dictis depictus pavo resultat. / Nunc tenuem gracili meditatus harundine musam, / nec tamen exanguis sermo jejunia luget, / nunc medium, nec in ima ruens, nec in ardua turgens, / nunc tonat altiloquis describens seria verbis, / nunc tamen inflato tumidus crepat ille boatu.
Cf. Galand-Hallyn 2009.
Ringrazio per la lettura del testo e i preziosi consigli la Prof.ssa Lidia Capo.
Haut de page