Bibliografia
Sources et bibliographie
Behrisch 2005 = L. Behrisch, Städtische Obrigkeit und soziale Kontrolle. Görlitz 1450-1600, Epfendorf, 2005.
Behrisch 2008 = L. Behrisch, Ville, criminalité et contrôle social en Allemagne (XVe-XVIe siècles) : Görlitz, un cas à part ?, dans Revue d’histoire moderne et contemporaine, 55/4, 2008, p. 7-33.
Besson 2005 = Gisèle Besson, « Locus » et « conventus » : un état des « lieux » franciscains chez Salimbene de Adam, dans Médiévales, 48, printemps 2005, p. 123-140.
Bihl 1942 = Statuta Generalia Ordinis edita in capitulo generali an. 1354 Assisii celebrato communiter Farineriana appellata, éd. M. Bihl, Archivum Franciscanum Historicum, 35, 1942, p. 33-112 et p. 177-253.
Blickle 2001 = P. Blickle, Der Gemeine Nutzen. Ein kommunaler Wert und seine politische Karriere, dans H. Münkler, H. Bluhm (éd.), Gemeinwohl und Gemeinsinn. Historische Semantiken politischer Leitbegriffe, Berlin, 2001, p. 85-107.
Caby 2007 = C. Caby, Remarques pour une histoire comparée des ordres religieux au Moyen Âge, dans G. Melville, A. Müller (éd.), Mittelalterliche Orden und Klöster im Vergleich. Methodische Ansätze und Perspektiven, Münster, 2007, p. 115-137.
Chronica 1887 = Chronica Fratris Nicolai Glassberger Ordinis Minorum Observantium, dans Analecta Franciscana, II, Quaracchi, 1887.
Chronologia 1650 = Chronologia historico-legalis Seraphici Ordinis Fratrum Minorum Sancti Patris Francisci, I, Naples, 1650.
Codex Diplomaticus 1883 = Codex Diplomaticus Saxoniae regiae, B. II, 7 (Urkundenbuch der Städte Kamenz und Löbau), éd. H. Knothe, Leipzig, 1883.
Dalarun 1998 = J. Dalarun, Les maisons des frères : matériaux et symbolique des premiers couvents franciscains, dans L. Feller, P. Mane, F. Piponnier (éd.), Le village médiéval et son environnement. Études offertes à Jean-Marie Pesez, Paris, 1998, p. 75-95.
Dalarun 2010 = J. Dalarun (éd.), François d’Assise. Écrits, Vies, témoignages, Paris, 2010.
Dessì - Lauwers 2009 = R. M. Dessì, M. Lauwers, Désert, église, île sainte. Lérins et la sanctification des îles monastiques de l’Antiquité à la fin du Moyen Âge, dans Y. Codou, M. Lauwers (éd.), Lérins, une île sainte de l’Antiquité au Moyen Âge, Turnhout, 2009, p. 231-279.
Eschenloer 1827-1828 = Pierre Eschenloer, Geschichte der Stadt Breslau, éd. M. J. G. Kunisch, Breslau, 1827-1828.
Eschenloer 2003 = P. Eschenloer, Geschichte der Stadt Breslau, éd. G. Roth, Münster-New York-Munich-Berlin, 2003, I.
Foucault 1984 = M. Foucault, Des espaces autres, Conférence au Cercle d’études architecturales [14 mars 1967], dans Architecture, mouvement, continuité, 5, octobre 1984, p. 46-49, réédité dans Id., Dits et Écrits II, Paris, 2001, p. 1571-1581.
Foucault 2004 = M. Foucault, Sécurité, territoire, population. Cours au Collège de France (1977-1978), éd. M. Senellart, Paris, 2004.
Hibst 1991 = P. Hibst, Utilitas Publica – Gemeiner Nutz – Gemeinwohl : Untersuchungen zur Idee eines politischen Leitbegriffes von der Antike bis zum späten Mittelalter, Francfort-sur-le-Main, 1991.
Hlaváček 2009 = P. Hlaváček, Les Franciscains observants de Bohême à la fin du Moyen Âge : entre particularisme national, anti-intellectualisme et non-conformisme religieux, dans Études franciscaines, n.s., 2, 2009, p. 81-98.
Jahrbuecher 1839 = Jahrbücher des zittauischen Stadtschreibers Johannes von Guben und einiger seiner Amtsnachfolger, éd. dans Scriptores Rerum Lusaticarum. Sammlung Ober- und Niederlansitzischer Geschichtschreiber, Neue Folge, I, Görlitz, 1839, p. 1-213.
Jansen 1990 = Ph. Jansen, Église, espace social. Éléments d’une enquête, dans Revue d’Histoire de l’Église de France, 76, 1990, p. 185-192.
Koch 1915 = E. Koch, Zweierlei Franziskaner in der Oberlausitz, dans Neues Lausitzisches Magazin, 91, 1915, p. 122-160.
Lardellier 1999 = P. Lardellier, Monuments éphémères : les entrées royales, dans Les Cahiers de médiologie, 7, 1999, p. 239-245.
Marin 1973 = L. Marin, Utopiques : jeux d’espaces, Paris, 1973.
Menestò - Brufani 1995 = E. Menestò, S. Brufani (éd), Fontes Franciscani, Assise, 1995.
Merlo 2006 = G. G. Merlo, Au nom de saint François. Histoire des Frères mineurs et du franciscanisme jusqu’au début du XVIe siècle, Paris, 2006 (trad. fr.).
Merlo 1997 = G. G. Merlo, Observance, dans A. Vauchez (éd.), Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge, Paris, 1997, II, p. 1095.
Perraton 2006 = Ch. Perraton (éd.), Un monde merveilleux. Dispositifs, hétérotopies et représentations chez Disney, Montréal (Cahiers du Gerse, 6), 2006.
Reisch 1917 = Ch. Reisch, Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, I. Teil : 1240-1517, Düsseldorf, 1917.
Schuster 2007 = P. Schuster, Le rituel de la peine capitale dans les villes allemandes à la fin du Moyen Âge. Ruptures et continuités, dans J. Chiffoleau, Cl. Gauvard, A. Zorzi (éd.), Pratiques sociales et politiques judiciaires dans les villes de l’Occident à la fin du Moyen Âge, Rome, 2007 (Collection de l'École française de Rome, 385), p. 689-712.
Stüdeli 1969 = B. E. J. Stüdeli, Minoritenniederlassungen und mittelalterliche Stadt. Beiträge zur Bedeutung von Minoriten- und anderen Mendikantenanlagen im öffentlichen Leben der mittelalterlichen Stadtgemeinde, insbesondere der deutschen Schweiz, Werl, 1969, p. 68-83.
Van den Wyngaert 1923 = Statuta Observ. Cismontanorum in compendium redacta in Capitulo gen. Observ. Auximi an. 1461 celebrato, éd. A. Van den Wyngaert, Archivum Franciscanum Historicum, 16, 1923, p. 496-506.
Vauchez 2005 = A. Vauchez, Les laïcs au Moyen Âge entre ecclésiologie et histoire, dans Études, 402/1, 2005, p. 55-67.
Viallet 2003 = L. Viallet, Indulgences, associations spirituelles et diffusion des dévotions dans l’Ordre franciscain au XVe siècle, dans B. Dompnier, M. Derwich (éd.), Religieux, saints et dévotions, France et Pologne, XIIIe-XVIIe siècles, Clermont-Ferrand, 2003 (Siècles, 16), p. 41-56.
Viallet 2010 = L. Viallet, Fondations pieuses, identité urbaine et réformes franciscaines en France et en Allemagne (XVe-début XVIe siècle), dans Histoire urbaine, 27 (Religion civique, XVe-XVIe siècle), avril 2010, p. 21-41.
Wadding 1932 = L. Wadding, Annales Minorum, XIII, Quaracchi, 1932.
Torna su
Note
Merlo 2006, p. 248.
Merlo 1997.
Comme l’a montré l’enquête de Gisèle Besson (Besson 2005).
Il y a plus d’une vingtaine d’occurrence de locus dans le texte des Constitutions de 1443. Le terme de conventus n’apparaît que deux fois, dans le premier chapitre, et c’est en complément de celui de locus : loci, sive conventus ; loca, domus, vel conventus (Chronologia 1650, p. 103).
Édition dans Van den Wyngaert 1923.
Bihl 1942, p. 204 (chap. IX, art. 15) : Locum autem non conventualem dicimus, ubi XIII fratres et supra pro maiore parte anni non possunt debite commorari. Les Constitutions de l’Observance ultramontaine (1451) fixèrent le seuil, à partir duquel un locus était appelé conventus, à douze frères pouvant commode vivere. Seules ces communautés étaient dirigées par un gardien, le supérieur des maisons plus petites n’ayant que le titre de vicaire (chap. VII, art. 8, dans Archivum Franciscanum Historicum, 38, 1945, p. 147).
Cela est à rapprocher de la « délocalisation ou […] la déterritorialisation des origines et de leur construction dans la mémoire collective », qui promouvait la figure du fondateur aux dépens du « modèle d’indentification du caput ordinis en un lieu » (la Chartreuse, Camaldoli…), qu’a soulignée Cécile Caby pour les premiers temps de la fraternité franciscaine, indifférente « à l’enracinement dans des lieux », et inversement attirée par « les espaces ouverts des places et des routes en lien avec l’extension de son champs d’action au monde entier […] » (voir Caby 2007, p. 124-125). Je dois à une remarque de Jacques Dalarun le terme de « non-lieu » (voir Dalarun 1998).
Voir une décision du chapitre général de l’Observance ultramontaine tenu à Bâle à la Pentecôte (9 juin) 1454 : Item quod secundum declarationes papales et Ordinis instituta in nullo nostrorum conventuum veteri vel novo quaecumque curiositas vel superfluitas in ornamentis, iocalibus et organis seu consimilibus de cetero procuretur per aliquem, sub poena amotionis confusibilis de conventu, licet in quibusdam antiquis conventibus, de communitate ad nos translatis, ubi talia sine gravi scandalo amoveri non possunt, eorum usus, parcus tamen, et quanto rarior fieri potest, ut peius evitetur, ad tempus possit tolerari (rapporté dans Chronica 1887, p. 347). La même année, les décisions du chapitre de la province de Strasbourg emploient le terme de conventus (rapporté ibid., p. 348-349).
Le 23 août 1452, le vicaire provincial Nicolas Caroli, le gardien de Nuremberg Albert Puchelbach et trois autres frères de Nuremberg se transportèrent à Amberg et reçurent le couvent (receperunt ibidem conventum) selon la commission de Jean de Capistran ; ils y demeurèrent et pulcrum conventum aedificaverunt et profecerunt multum in observantia regulari (ibid., p. 341). Et un peu plus loin : Anno Domini 1455, XI. Die mensis Aprilis, locatus est primus lapis pro structura conventus Ambergensis versus aquam, ubi modo est domus infirmorum contiguata, per illustrissimum principem dominum Fridericum, ducem Bavariae et comitem Palatinum Rheni ; super quem lapidem obtulit pro structura conventus idem princeps centum florenos auri Rhenenses (ibid., p. 349).
Ibid., p. 337 : Cum enim beatus Pater Viennam venisset et vidisset, quod multi magistri baccalaurei et studentes Viennensis Universitatis sui cuperent esse discipuli, coepit cogitare magnum lucrum animarum, ampliationem divini cultus et honorem Ordinis futurum, si aliquis locus de Observantia inibi erigeretur. Allocutus igitur super ipsa re serenissimum regem Romanorum, Fridericum tertium, et cives Viennenses, post multa loca sibi ostensa placuit ei locus sancti Theobaldi, in quo olim feminae religiosae, et tunc sorores tertii Ordinis sancti Francisci habitabant, quem fultus auctoritate Apostolica suscepit, translatis illis sororibus cum omnibus suis possessionibus ad alium locum intra civitatem, anno MCCCCLI, penultima die Iulii. In eo ergo loco notabiles litterati et nobiles personae Ordinem ingressi sunt, inter quos fuit baro quidam de Bohemia, Wenceslaus de Wolfstain, qui cum rege Hungariae ac Bohemiae, Ladislao, Viennae existens, celebrato prius hastiludio, mundo valefecit et ibidem Ordinem ingressus Franciscusque vocatus, magnum zelum Ordinis habuit et in vita ostendit corpus suum castigando et multum in spirituali disciplina proficiendo. Cuius frater coeperat Fratribus aedificare locum in castro suo, quem tamen Fratres propter haereticorum Hussitarum incursum recipere noluerunt. Hoc ergo fundamento regularis Observantia in Austria aedificata, deinde ad Bohemiam et Poloniam extensa est.
Ibid., p. 344 et p. 347.
Ibid., p. 376 : Eodem etiam anno 1457 receptus est locus a Fratribus Minoribus apud sanctum Nicolaum in ripa Danubii, non longe ab oppido Kelheim, vulgariter das Bruderloche, Ratisbonensis dioecesis, in die sancti Ludovici Episcopi. Quem locum aedificavit quidam de tertio Ordine, frater Antonius de Septem Castris, qui moratus est ad tempus ibidem cum Fratribus ut conversus, et venit ad Provinciam Austriae rogavitque ad Ordinem recipi. Receptus autem in loco, qui dicitur Paradisus, prope Viennam, occasione quadam contra Fratrem quendam sumpta, remissus fuit ad statum priorem, veniensque Pragam, acquisivit equum tempore Pauli Papae, bellaturus contra Turcum. Cumque solus equitaret ad Hungariam, incidit in manus sex latronum intendentium eum equo spoliare. Quibus cum se omnibus opponeret, occisus est ab eis ; spero ut martyr. Praedictum autem locum habitaverunt Fratres usque ad annum Domini MCCCCLXXI, et tunc transtulerunt se ad montem sancti Michaelis prope oppidum praedictum.
Ibid., p. 300-301 : Eodem anno [1438] institutus est sanctus Bernardinus a Ministro Generali Vicarius super devota loca in Provincia Tuscae, et frater Nicolaus de Auximo Vicarius devotorum locorum Provinciae sancti Angeli. Sub vicariatu autem sancti Bernardini eius ferventissimis praedicationibus, optimis moribus et exemplis multiplicata sunt loca et numerus Fratrum de Observantia valde, tam in eadem Provincia quam in aliis Provinciis intra et extra Italiam. Item, etiam moniales Ordinis et primae regulae sanctae Clarae et reformata loca et conventus sororum Ordinis eiusdem Sanctae de secunda regula, maxime postquam de Tuscia profectus est Venetias, praedicando et discurrendo per omnes principaliores civitates Lombardiae. Adauctus est etiam numerus Fratrum et sororum de poenitentia sancti Francisci in tantum, quod beati Bernardini gloriosis laborum fructibus fides catholica per totam Italiam censeatur renovata. La lettre de nomination de Bernardin par Guillaume de Casal (insérée dans la confirmation pontificale) est dans Wadding 1932, p. 35-37.
Chronica 1887, p. 302-303 : In Christo sibi carissimis Fratribus omnibus locorum devotorum Ordinis Minorum totius Italiae, sub mea cura commissis, frater Bernardinus de Senis eiusdem Ordinis ac dictorum locorum, reverendissimi patris Ministri Generalis Vicarius et Commissarius, salutem et pacem in Domino sempiternam.
Ibid., p. 303-305.
Ibid., p. 313-315.
Musée national de Prague, Sign. VIII F 75, p. 155-156 : Item isto anno [1489] et superiori in certis locis Bohemie plures concitate sunt conspiraciones et conscripciones ex utraque parte, ut qui vellent stare cum Bohemis aut qui cum patribus Almanis et fuit turbacio non modica (cité par Hlaváček 2009, p. 82).
Codex Diplomaticus 1883, p. 182-184, n° 233 (9 juin 1518) : […] nos igitur, gloriosi parentis nostri devotionis attendentes fervorem, ad imitandum ipsia vestigia incitati, fundationem hujusmodi et donationem juxta omnem latitudinis et longitudinis dimensionem intra utrumque murum comprehensam, ubi et spatium itineris sive transitum, qui e civitate ad monasterium ducit, quem, soluta domo, per procuratores redemerunt juxta litterarum concordie tenorem, comprehensum esse volumus, illis nomine nostro et regia auctoritate absque omni fraude et dolo et alio quovis colore quesito possidenda et inhabitanda assignamus absque cujusvis impedimento et contradictione omniaque privilegia et singula monasterio vel fratribus concessa approbantes ratificamus, confirmamus, donamus ac per presentes de novo concedimus, adjicientes ex singulari gratia, ut non solum in spatio illo, quod est intra utrumque murum, antiquum scilicet et novum, ad cujus erectionem, ut intelleximus, operam suam collocarunt enixius, edificare et erigere opportuna ipsis edificia poterunt, verum etiam juxta et ad murum, si edificium exegerit, imo etiam supra murum utrumque edificiorum tecta poterunt extendere atque dilatare libere et absque omni impedimento et contradictione quorumcunque, cujuscumque gradus aut conditionis fuerint, aut pretextu cujuscunque consuetudinis, statuti, plebisciti, privilegii vel indulti prediti fuerint sive a predecessoribus nostris aut a nobis eis concessi aut in futurum concedendi, de presentibus non facientis specialem, specificam aut individuam de verbo ad verbum mentionem. Preterea tenore presencium omnibus et singulis firmissimo edicto districte sub nostra regia interminatione mandamus, ut testamenta ac legata pro loco prenominato ac fratribus de bonis tam mobilibus quam immobilibus ac etiam parafernalibus facta aut facienda, etiamsi municipalia forent, absque impedimento et contradictione loco supra dicto et fratribus libere cedere permittant […].
Sacrum Commercium sancti Francisci cum domina Paupertate, dans Menestò - Brufani 1995, p. 1730 ; trad. dans Dalarun 2010, I, p. 911.
Eucher, De laude eremi, 4, cité et analysé par Dessì - Lauwers 2009, p. 234-237.
Blickle 2001.
Ibid., p. 91 et p. 104.
De concordia catholica, III, 376, 10-12, cité par Hibst 1991, p. 212 : Et licet rex dispensare aut interpretari nihilominus ipsam sic (sc. omnium consensu) conditam legem in dubiis occurrentibus pro bono publico et ad finem iustitiae possit per epikeiam virtutem.
Reisch 1917, n° 746 : « In deßem jahr weder zcu bawen redlich ansehen sal, mit der zceitt awffrichten und noch seynem besten vormogen ehm zcu gutte und fromen der stadt und zcu eren vorbrengen ». Fait significatif, les deux Kirchenväter servant d’intermédiaires dans les relations entre le Conseil de ville et le couvent des frères Mineurs de façon constante depuis des décennies ne sont parfois pas évoqués au début du XVIe siècle, tant la connivence entre le pouvoir échevinal et les religieux semble alors avoir été forte, ou conçue fortement.
Eschenloer 2003, I, p. 168 : « Ein new kirche huben die Bresler vmb seinen willen an zubawen, zu Sand Bernhardin genant, das doch vil weisen lewten missehagete, so als zuuor ein schones closter zu Sand Jacob gebawt was, auch sust gnug kirchen in Breslow woren, als in eynir stat in allen dewtschen landen gesein mögen. Mit diser newen kirchen vil andire kirchen und spital abnemen mussen vnd zufallen, vnd sunderlich die zu Sand Jacob. Es ist auch die stat vil zu arme vnd zu cleine, souil bettil orden kirchen vnd spitale awszuhalden. Vorware, die Venediger nömen so vil vngerne öbir sich, doch in got sal man hoffen, der do gebende ist die speise vnd alle notturfft den, die in jn hoffend sein. Vil lesterliche schentliche brife schriben enander vatir Capistran vnd Rockiczan ». Voir également Eschenloer 1827-1828, p. 213-214 : « In disem Jare, am Montag nach Trinitatis, wurde der erste Grundstein geleget an der Kirchen zu S. Bernhardin, den der Weihbischof Bardens legete, in Gegenwertigkeit des Rates und vil Volkes. Vil Geldes wurde zum Bau gegeben. Fuerwahr, Breslau, Du haettest dieser Kirchen wohl moegem entbehren, Du haettest ihrer sonsten genug gehabt. Durch diesen Bau mussten darnach viel Kirchen abnehmen, auch arme Leute in den Spitalen verderben, auch die Thurme und Mauern um die Stadt. S. Jacob saget, dass die Moenche Kapellchen und nicht grosse Kirchen haben sollen, und sonderlich ist dieses Ordens Aussatzung, kleine Kirchlein und Gloecklein zu haben. Unselig ist der Bau von Holz und Stein, dadurch der Tempel Gottes, die armen Menschen, verderben. Viel seliger und angenehmer dem guetigen Gotte, arme Leute zu erquicken, als grosse Kirche bauen und arme Leute verderben lassen. Viel besser waere es den Breslern, dass auf demselben Raume, den die Kirche umgreifet, ein Kornhaus, als auf dem Burgwall, staende. Viel Geschosses an den Haeusern, die da abgebrochen waren, auch vor der Stadt die Bleiche, abgehen mussten ».
Voir Behrisch 2005 et Behrisch 2008.
Codex Diplomaticus 1883, p. 130-131, n° 173 : « […] also darumb so habe wir zu sunder unser ewigen gedechtnis iczt uffgericht und ein newe stifftung und closter parvuser und sannd Bernhardini ordens der observancie bey unnser stat Camentz zcu pawen und zcu vorbrengen zugelassen. […] Gebieten doruff unnser land und sechsstete voit und sunder dem burgermeister und ratmannen unnser stat Camentz, unnsern lieben getrewen, den iczigen und zukunfftigen, und allen andern standes ernnstlich und vestiglich, das ir genanten stiefft und die bruder der observancie obgnant closters bey unser stat Camentz an solicher unnser newen awsaczung und begnadung nicht vorhindert, bekommert, noch beswert, noch ymandes andern an einem noch keinem zu tun vorstatet, sunder iczt und ewig geruglich dabei bleiben lasset, hanndthabet und schuczet, als lieb euch sei, unser swere ungenad zcu vormeiden ».
Koch 1915, p. 133-134.
Codex Diplomaticus 1883, p. 135-136, n° 181 : « Freitagis noch ostern hot der erbar roth denn juncffrawen der dritten regil wff ir ansuchen, sancti Bernardini, irlewbet, den garten Symon Remisch zu sich zu kewffen. Haben die juncffrawen widderwmmb sich bewilliget, zo sie ire behawßunge wff ander stelle in die stadt adder anderswohyn wurden vorandern, sal ir haws und garte widderwmmb in der stadt geschosse und czinße wie vor alders kommen, wff das arm und reich keyn abbroch geschee. Mit ehn ist gewest Ambrosius noldener und Hans Keil noldener. Actum die et anno quo supra ».
Ladislas autorisa la Ville, le 26 août 1498, à créer un marché annuel de huit jours, avant d’accéder trois ans plus tard à la demande du bourgmestre et du Conseil en interdisant à Hans de Miltitz d’établir lui aussi une foire dans sa ville de Pulsnitz (ibid., p. 136-137, n° 183 et p. 139-140, n° 188, 22 octobre 1501. Réitération de la décision à l’encontre du nouveau marché de Pulsnitz, ibid., p. 150, n° 198, 11 décembre 1503). Cette dernière décision faisait certes respecter un ancien privilège royal protégeant les voisines alto-lusatiennes Kamenz, Bautzen et Löbau de la concurrence économique, mais elle tombait à pic pour un souverain ayant établi avec la cité, par le biais de sa fondation franciscaine, une relation qui se voulait privilégiée. Dans le même temps, en outre, il autorisait le gouvernement urbain à lever chaque année cent Schock Groschen sur les détenteurs de biens situés à l’intérieur du territoire de la ville et jusqu’à une distance d’une lieu et demie de celle-ci, au titre de Stadtrechte (ibid., p. 140-141, n°189, 24 octobre 1501).
Ibid., p. 158-160, n° 206 et n° 207 (26 mai 1507).
Ibid., p. 171-172, n° 224 (24 septembre 1512).
Ibid., p. 188-189, n°241 (29 avril 1521) : « Es sal auch der gangk uff dysser mawer nicht vorengeth nach vorbawet werden, szunder dye veter sollen an eynem itzlichem orthe eyne vorschlossene thor halden, dye in fewers unnd krigeslawfften, daß goth gnediglichen widerwende, sal uffin [sein], und der stadth nutz und frommen doruff schaffen ».
Ibid., p. 182-183, n° 233 (9 juin 1518) : […] nos igitur, gloriosi parentis nostri devotionis attendentes fervorem, ad imitandum ipsia vestigia incitati, fundationem hujusmodi et donationem juxta omnem latitudinis et longitudinis dimensionem intra utrumque murum comprehensam, ubi et spatium itineris sive transitum, qui e civitate ad monasterium ducit, quem, soluta domo, per procuratores redemerunt juxta litterarum concordie tenorem, comprehensum esse volumus, illis nomine nostro et regia auctoritate absque omni fraude et dolo et alio quovis colore quesito possidenda et inhabitanda assignamus absque cujusvis impedimento et contradictione omniaque privilegia et singula monasterio vel fratribus concessa approbantes ratificamus, confirmamus, donamus ac per presentes de novo concedimus, adjicientes ex singulari gratia, ut non solum in spatio illo, quod est intra utrumque murum, antiquum scilicet et novum, ad cujus erectionem, ut intelleximus, operam suam collocarunt enixius, edificare et erigere opportuna ipsis edificia poterunt, verum etiam juxta et ad murum, si edificium exegerit, imo etiam supra murum utrumque edificiorum tecta poterunt extendere atque dilatare libere et absque omni impedimento et contradictione quorumcunque, cujuscumque gradus aut conditionis fuerint, aut pretextu cujuscunque consuetudinis, statuti, plebisciti, privilegii vel indulti prediti fuerint sive a predecessoribus nostris aut a nobis eis concessi aut in futurum concedendi, de presentibus non facientis specialem, specificam aut individuam de verbo ad verbum mentionem.
Ibid., p. 183, n° 233 : Preterea tenore presencium omnibus et singulis firmissimo edicto districte sub nostra regia interminatione mandamus, ut testamenta ac legata pro loco prenominato ac fratribus de bonis tam mobilibus quam immobilibus ac etiam parafernalibus facta aut facienda, etiamsi municipalia forent, absque impedimento et contradictione loco supra dicto et fratribus libere cedere permittant […].
Ibid., p. 183-184, n° 233.
Reisch 1917, n° 940 (transcription de la bulle par un chanoine d’Oppeln) : Ceterum quo coenobium dive Anne atque nostrum habeatur celebrius, volumus ut pro refugii loco ad ipsum confugientes, cum aliis apostolicis et imperialibus gaudeant immunitatibus, regali etiam munimine nostro a violentia quorumcunque preserventur, civium magistro et consulatui Camicensium presentibus et futuris, dilectis nostris, districte precipientes, ut juxta cause exigentiam clementes se talibus prebeant, securitatis vias non precludendo, quibus insuper mandamus, ut fratribus et ipsorum procuratoribus in singulis juxta voluntatem nostram et edictum assistant, contradictores remediis compellendo et compescendo opportunis, agnoscentes, nostram majestatem et singulari favore et clementia, quam ad ordinem sancti Francisci gerimus, in nos ipsum primi ac supremi protectoris provisorisque nomen et titulum transtulisse, promptumque ac expeditum esse, cum nos interpellaverint privilegiis ipsorum, defensorem nos effectualiter exhibere, contradictores compescendo.
Voir notamment les exemples donnés dans Stüdeli 1969.
Jahrbuecher 1839, p. 50-52.
Reisch 1917, n° 547 (20 décembre 1476, reconnaissance des Mineurs), n° 548 (même date, reconnaissance du Conseil) et n° 554 (18 août 1477, reconnaissance du provincial de Saxe). La référence à l’utilité commune se trouve dans le second de ces actes.
L’emplacement du nouveau couvent a longtemps été situé de façon erronée dans l’espace intra-muros. Des actes des années 1460-1480 précisent bien pourtant qu’il se trouvait extra muros Nissenses et auf der Wiese (cf. ibid., n° 479 du 5 janvier 1460 et n°580 du 13 septembre 1481). Le lieu dévolu aux religieux était en fait le même qu’avant la destruction de leur maison ; sinon, on s’explique mal la dénomination de Brüdertor (« porte des frères ») attestée dès la première moitié du XIVe siècle pour désigner la porte située en face du « pré des frères » (Mönchswiese). Un accord intervenu en janvier 1354 entre le gardien et huit consuls avait visé à préserver les intérêts du couvent et ceux de l’Universitas sur deux prés. Le premier, appelé « grand pré » (pratum maius) et contigu au cimetière des frères, devait revenir à ceux-ci. Le second était laissé à l’usage de la cité en y interdisant toutefois le pacage du bétail – sauf dans le cas où une menace armée sur la ville aurait découragé de l’emmener paître ailleurs – et en y pourchassant l’activité honteuse des femmes de mauvaise vie ; durant l’été, le dimanche et les jours de fête, il devait être accessible par la cour du couvent, les religieux s’engageant à ouvrir les portes de devant et de derrière le matin et le soir afin qu’on puisse la traverser (ibid., n° 188, 26 janvier 1354).
Ibid., n° 435, legs, par un couple d’habitants, d’un cens « zu fromen und notiz des spittals und der armen leute zu sandte Petir und Paul, do di monche gewacht haben ». Douze ans auparavant, le legs d’un demi-marc de cens effectué par Nicolas Schonau avait eu pour condition que les Mineurs in cibo et potu et hospicio providere teneantur, ce qui pourrait confirmer l’implication de ces derniers, au milieu du XVe siècle, dans une activité hospitalière (ibid., n° 396, 6 mars 1438).
Chronica 1887, p. 349.
B. Sannig, Chronica de origine et constitutione provinciae Bohemiae ordinis fratrum minorum sancti Francisci reformatorum eiusdemque conventorum. Auctore fratre Bernardo Sannig SS theologiae lectore jubilato…, Archives d’État de Wrocław, Rep. 135, syg. 373, p. 108-109 [= p. 118-119 dans une numérotation plus ancienne].
On pourra aussi penser, pour prendre un exemple plus occidental, à la façon dont les « dévotes sœurs » installées auprès du couvent observant de Chalon-sur-Saône s’engagèrent, en septembre 1503, à ce que leurs biens (deux maisons avec jardins et dépendances) reviennent aux religieux franciscains après leur mort (voir Archives départementales de Saône et Loire, H 305/29, 31 et 32, avec copies dans H 305/30 et 33). J’ai brièvement évoqué le cas de cette communauté de tertiaires dans Viallet 2003, p. 51-53.
Voir supra, note 10.
Voir Wadding 1932, an. 1459, n° 58, p. 162-163 : Prope oppidum de Helhoim, Ratisponensis dioecesis, quidam Frater Tertii Ordinis juxta quamdam capellam, permittente loci Parocho, unam cellulam construxit, deinde aedificium ampliare non cessabat, donec per Ordinarium, parocho requirente, inhibitum fuit, ne ulterius in opere procederet. Sed ad instantiam Alberti et Ludovici Bavariae Ducum revocata inhibitione, aedes ad commodi Conventus statum paulatim evexit. Demum, iisdem Ducibus jubentibus, cessit ille locum Fratribus de Observantia, qui hoc anno a Pontifice licentiam obtinuerunt eo in loco remanendi. Et plus loin, an. 1469, n° 30, p. 512-513 : Alias diximus acceptam a quodam Fratre Tertii Ordinis domum prope oppidum de Kelheim, Ratisponensis dioecesis, fautoribus Alberto et Ludovico Bavariae Ducibus. Sed cum Sigismundus et praedictus Albertus Monacenses, ut habet diploma, seu Bavariae Duces, eam propter inundantiam Danubii, fluxumque aquarum ex vicina et supereminenti rupe descendentem, insalubrem nimis et humidam esse conspicerent, neque in ea velle Fratres consistere, decreverunt, auxiliantibus oppidanis, domum aliam in monte sancti Michaelis praedicto oppido viciniori, pro eorumdem Fratrum usu construere. Concessit hoc anno Pontifex licentiam Fratribus ad eamdem jam inchoatam transeundi, jussitque eam, quam relinquebant, tradi Fratribus Tertii Ordinis, qui tamquam suam, et a se inchoatam repetebant. Ter aut quater de hoc conventu egimus, juxta varia quae occurrebant monumenta Vaticana et auctorum narrationes. Aliquantulum discrepant circa Ducum nomina, et annum fundationis, quae tamen facile possunt conciliari.
Voir notamment Viallet 2010.
On entend par hétérotopie, à la suite de Foucault, « des lieux réels, des lieux effectifs, des lieux qui sont dessinés dans l’institution même de la société, et qui sont des sortes de contre-emplacements, sortes d’utopies effectivement réalisées dans lesquelles les emplacements réels, tous les autres emplacements réels que l’on peut trouver à l’intérieur de la culture, sont à la fois représentés, contestés et inversés, des sortes de lieux qui sont hors de tous les lieux, bien que pourtant ils soient effectivement localisables ». Comme les utopies, dont elles se différencient par leur réalité, les hétérotopies relèvent de ces espaces qui « ont la curieuse propriété d'être en rapport avec tous les autres emplacements, mais sur un mode tel qu'ils suspendent, neutralisent ou inversent l'ensemble des rapports qui se trouvent, par eux, désignés, reflétés ou réfléchis ». Le rapport au temps, notamment, n’y est pas le même (Foucault 1984).
Marin 1973, p. 299. C’est au parc thématique disneyen, non au complexe dévotionnel chrétien, qu’à partir du début des années 1970 sociologues et philosophes ont appliqué le concept d’hétérotopie. Voir notamment les contributions rassemblées dans Perraton 2006.
Cet aménagement était permanent, contrairement aux dispositifs décoratifs et architecturaux provisoires mis en place lors des entrées royales. Pascal Lardellier en a souligné les fonctions d’idéalisation de l’espace et de mise en scène de l’harmonie du monde (Lardellier 1999) en rappelant que le livre – sous la forme de la « relation d’Entrée » – constituait dès le XVe siècle le prolongement de l’architecture éphémère, puisqu’il permettait au lecteur de déambuler, de station en station, au cœur d’une entrée idéale.
Jansen 1990, p. 185, et p. 191 : « Ce qui a évolué, c’est la norme de plus en plus rigoureuse déterminant, par leur exclusion, les comportements jugés sacrilèges et scandaleux. Les notions de respect, de bienséance, de tenue correcte, d’espace infranchissable pour les laïcs, sont des prescriptions qui s’affirment dans les statuts ecclésiastiques de la fin du Moyen Âge et se multiplient dans le courant de la Contre-Réforme catholique ».
Ibid., p. 192.
Foucault 2004, p. 100.
Voir en particulier ibid., p. 91-118, Leçon du 1er février 1978.
Schuster 2007.
Ibid., p. 697-698.
Ibid., p. 704.
À rebours du schéma foucaldien, marqué par une excessive linéarité logique, selon lequel on serait passé de la localisation (au Moyen Âge) à l’étendue (au XVIIe siècle, avec Galilée) puis à l’emplacement (au XXe siècle), défini, de façon assez floue, par la mise en relation (Foucault 1984).
Vauchez 2005, p. 67.
Torna su