Bibliographie
Božilov 1994 = I. Božilov, Familijata na Asenevzi (1186-1460). Genealogija i prosopografija, Sofia, 1994.
Brand 1968 = C. M. Brand, Byzantium confronts the West 1180-1204, Cambridge MA, 1968.
Chroust 1928 = A. Chroust (ed.), Historia de expeditione Friderici imperatoris, MGH, SS, Nova Series V, Berlino, 1928.
Dall’Aglio 2003 = F. Dall’Aglio Innocenzo III e i Balcani : fede e politica nei Regesta pontifici, Napoli, 2003.
Dall’Aglio 2009 = F. Dall’Aglio, « Contra perfidum Assanum » : Gregorio IX e il progetto di crociata contro Bosnia e Bulgaria, 1235-1241, in Rivista Storica Italiana, 121-3, 2009, p. 991-1027
Dimitrov 1998 = H. Dimitrov, Bălgaro-ungarski otnošenija prez srednovekovieto, Sofia, 1998.
Georgiev 2002 = L. Georgiev, Prateničestva i vladetelski sviti po pătištata na vtoroto bălgarsko zarstvo, in Minalo, 2, 2002, p. 22-30.
Hageneder et al. 1964-2010 = O. Hageneder et al., Die Register Innocenz’ III, I-XI, Roma-Vienna-Graz-Colonia, 1964-2010.
Haluščynskyj 1944 = T. Haluščynskyj, Acta Innocenti PP. III (1198-1216), Città del Vaticano, 1944.
Obolensky 1974 = D. Obolensky, Il Commonwealth bizantino. L’Europa orientale dal 500 al 1453, Bari, 1974.
Ostrogorsky 1968 = G. Ostrogorsky, Storia dell’impero bizantino, Torino, 1968.
J. v. A. Fine, jr. 1975 = J. v. A. Fine, jr., The Bosnian Church : a new interpretation. A study of the Bosnian church and its place in state and society from the thirteenth to the fifteenth centuries, New York-Londra, 1975.
Fine, jr. 1987 = J. v. A. Fine, jr., The Late Medieval Balkans. A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, Ann Arbor, 1987.
Scheffer-Boichorst 1874 = P. Scheffer-Boichorst (ed.), Chronica Albrici monachi Trium Fontium, MGH SS, XXIII, Hannover, 1874.
Stephenson 2000 = P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans, 900-1204, Cambridge, 2000.
Stephenson 2004 = P. Stephenson, Byzantium transformed, c. 950-1200, in Medieval Encounters 10/1-3, 2004, p. 185-210
Stimac 2004 = Z. Stimac, Die bosnische Kirche. Versuch eines religionswissenschaftlichen Zugangs, Francoforte, 2004.
Sweeney 1973 = J. R. Sweeney, Basil of Trnovo’s journey to Durazzo : a note on Balkan travel at the beginning of the 13th century, in The Slavonic and East European Review, 51, 1973, p. 118-123.
van Dieten 1975 = J. van Dieten (ed.), Nicetae Choniatae Historia, Berlino-New York, 1975.
Haut de page
Notes
Il testo di riferimento per la storia dell’impero bizantino rimane a tutt’oggi Ostrogorsky 1968 ; per un’analisi più recente e dettagliata dello stato dell’impero nella seconda metà del XII secolo si rimanda a Stephenson 2004 ; Brand 1968.
Sui rapporti tra l’impero e la regione dei Balcani nel periodo in esame cfr. Stephenson 2000 ; Fine, jr. 1987. Datato, ma ancora valido sotto molti aspetti, Obolensky 1974. La bibliografia sulla formazione del cosiddetto « secondo regno bulgaro » è molto ampia : mi limiterò a citare Božilov 1994.
L’epistolario di Innocenzo III, una fonte storica insostituibile, è fortunatamente conservato negli Archivi Vaticani ed è oggetto di una ottima edizione critica che non è però ancora completa : O. Hageneder et al. 1964-2010. Per una analisi dell’epistolario tra Innocenzo III e i regni balcanici, cfr. F. Dall’Aglio 2003.
Chroust 1928, p. 28-30 ; p. 58.
Hageneder et al. I, ep. 526.
Hageneder et al. II, ep. 169 (178), p. 326-330.
Hageneder et al. II, ep. 168 (177), p. 325-326.
Sulle ambascerie bulgare tra la fine del XII e la metà del XIII secolo cfr. Georgiev 2002.
Lo storico bizantino Niceta Coniate, contemporaneo dei fatti, nota che fu proprio questo matrimonio a provocare la rivolta che darà vita al secondo regno bulgaro. Per pagare le spese del matrimonio, infatti, Isacco aumentò in maniera eccessiva il carico fiscale che gravava sui bulgari, provocandone il malcontento : cfr. van Dieten 1975, p. 368. Sui rapporti tra Ungheria e Bulgaria in questo periodo cfr. Dimitrov 1998, p. 110-131.
Hageneder et al. II, ep. 255 (256), p. 485-486.
Hageneder et al. V, ep. 114 (115), p. 224-226. La lettera è conservata nei regesta senza indicazione di data ; è stata inviata il 27 novembre secondo Haluščynskyj 1944, ep. 8A, p. 562-563.
Hageneder et al. VII, ep. 6, p. 18-20.
Multotiens misit imperium meum nuncios suos ad sanctitatem tuam […] Ideo certe non potuerunt transire, quia illi, qui non habebant pacem cum imperio meo, servabant vias : ibid., p. 19.
Nec miremini, quod nuntius vester cito non rediit, quia nos suspicati fiumus aliquid contra eum, quia multi venerunt in imperium nostrum nos decipere cogitantes, sed nos ab omninbus bene nobis novimus precavere. Sed nos pro eo testimonium recepimus Pretaxtati et ei acquievimus : ibid., p. 226.
Ibid., nota 12, p. 226.
Hageneder et al. V, ep. 115 (116) p. 226-229.
Et licet de nuntio nostro primum tua nobilitas dubitarit, sciens quod angelus Sathane interdum se in lucis angelum transfigurat, intellecta tamen postmodum per nobilis viri Pretextati testimonium veritate benigniter ac honorifice ipsum recipere procurasti, sicut transmisse ad nos tue littere continebant : ibid., p. 227.
B[lasium] presbyterum, Brandiburzenensem electum, cum nostro nuntio destinabas, quamvis idem electus ad nos propter viarum discrimina non potuerit pervenire : ibid., p. 227.
Si tratta dello zar Boris (852-889), che durante il pontificato di Niccolò I (858-857) si era fatto battezzare con tutta la sua corte ; sotto il pontificato del successore di Niccolò, Adriano II (867-872), la Bulgaria aveva però scelto il rito greco, interrompendo i rapporti con la Santa Sede.
Hageneder et al. V, ep. 109 (110), p. 218-219. Sull’eresia che si riteneva prosperasse in Bosnia, cfr. Fine, jr. 1975 ; Stimac 2004.
Hageneder et al. VI, ep. 140, p. 229-231.
Hageneder et al. VI, ep.142, pp. 233-235.
quia volo esse servus sancti Petri et tue sanctitatis : ibid., p. 234.
Gualtieri di Brienne, marito della figlia di Tancredi di Sicilia, che aveva abbandonato le schiere dei crociati e stava ritornando in Puglia.
Ad hec noverit sanctitatis tua, quod ego archiepiscopus Basilius veniebam cum ista pecunia adorare sanctitatem tuam et usque ad Durachium perveni, ubi vidi nuntios comitis Walteri mecum pariter congaudentes et disponentes mecum pariter transfretare. Sed Graecus, qui veniebat cum illis, non permisit me transire cum illis, habito consilio ducis Durachii, asserens quod molestum imperatori existeret, si transirem. Quo audito archidiaconus et clerici Latinorum, qui sunt Durachii, consuluerunt similiter, ne transirem, et si aliter agerem, res amitterem et personam. Unde misi ad te bonos homines et fideles imperatoris Sergium comestab(u)l(u)m et Constantinum presbyterum, quibus iniunctum est, ut tibi veritatem proponant : ibid., p. 235. Sulle disavventure di Vassili cfr. Sweeney 1973, p. 118-123.
Hageneder et al. VII, ep. 5, p. 15-18.
Noscat sanctitas tua, qualiter ergo conversatus sum tuam querens benedictionem. Mota est per mensem Iuliii quarta die, sex millesimo septingentesimo XI°, indictione VI, mea humilitas adsanctum et gloriosissimum patrem nostrum Innocentium, papam Romanum, et feci dies triginta in Dyrrachio iuxta mare. Et cum vellem introire navim gratia tresfretandi, tunc retinuerunt me Greci et non dimiserunt transire, sed tenuerunt me apud Durachium per octo dies, et multa mea deprecatione erga Deum et beatissimum principem apostolorum Petrum per sanctas tuas orationes dimiserunt me Latini. Nam consilium acceperant proiciendi me in mari, sed eripuit me Deus tuaque sancta oratio. Exiens autem de civitate reversus sum in villa nuncupata Crauatochori et ibi dies XV permansi et inde misi duos bonos homines meos Romam sanctitati tue, et, utrum transierunt necne, novit Deus : ibid., p. 16-17.
Hageneder et al. VII, ep. 6, p. 18-20.
Hageneder et al. VI, ep. 143 (143, 144), p. 235-238
Hageneder et al. VII, ep. 1, p. 3-6 (a Kalojan) ; ep. 2, p. 6-8 (a Vassili) ; ep. 3, p. 9-13 (a Vassili : è in questa lettera che Innocenzo conferma l’arrivo a Roma di Vlasi e la sua unzione secondo il rito cattolico) ; ep. 7, p. 21-22 (all’arcivescovo di Veležbud, Anastasio) ; ep. 8, p. 22-24 (a Kalojan) ; ep. 9, p. 24 (a Vassili e ai vescovi, al clero e al popolo bulgaro) ; ep. 10, p. 24-25 (a Vassili) ; ep. 11, p. 25-26 (si tratta del giuramento che Vassili avrebbe dovuto pronunciare al momento della consacrazione) ; ep. 12, p. 26-27 (a Kalojan).
Hageneder et al. VII, ep. 13, p. 28-29. Una lettera quasi uguale venne inviata anche al clero della Serbia : Hageneder et al. VII, ep. 14, p. 29-30.
Hageneder et al. VII, ep. 126, p. 199-202.
... dato prius cum omni iocunditate ducatu nuntiis, quos in Bulgariam duxerat transmittendos, datoque pacis osculo et facta cum magno gaudio mutua promissione amicitiae specialis ac muneribus elargitis non solum licentiam obtinuit transeundi, verum etiam tuis nuntiis precepisti, ut eum transferrent in Bulgariam cum honore ; promittens, quod tuum sibi scriptum in confinio destinares, quod ipse apud se secretius retineret et secundum illud ad reformationem pacis fideliter laboraret. Procedens ergo cum nuntiis tuis usque ad regni terminum pervenit ad castrum, quod vocatur Keue, ubi solo Danubio mediante regnum Vngarie a Bulgarorum provincia separatur, multis eum cum desiderio expectantibus ex altera parte, sed post unius horam diei nuntios tuos ex insperato recepit, qui cum festinatione maxima venientes sibi et … episcopo Bulgaro transitum fecerunt omnino precludi, ex parte regia proponentes, ut ad quoddam tuum predium retroiret, quod itinere trium dierum reliquerat iam post tergum, ibique morans domino Bulgarorum per nuntios demandaret, quod ad quandam insulam festinus accederet in confinio constitutam, ut ibi prius de controversia, que vertitur inter vos, plene cognosceret et eam fine debito terminaret, alias ei transitus non pateret : ibid., p. 200-201.
Unde com nollet ab incepto itinere retroire, protinus exiit edictum a comite castri, quod quicumque sibi et suis aut etiam episcopo memorato auderent aliquid vendere seu aliquod humanitatis solatium exhibere, penam incurrerent personarum et rerum, et ipse cardinalis cum episcopo sepedicto a trecentis ad minus circumfusis satellitibus custoditur, qui adeo ipsum comprimunt, quod hostium camere, si camera dici debet, observant, ut taceamus, que sibi et suis circa necessaria nature viliter irrogantur : ibid., p. 201.
PL, CCXVI, ep. 30, col. 823-827.
... et quidam cardinalis a domno papa ad eum [Boril] fuit transmissus, filiam quoque suam dedit Constantinopolitano imperatori Henrico et ita pacem adinvicem habuerunt : Scheffer-Boichorst 1874, p. 886.
Sulla politica balcanica di Onorio III e Gregorio IX, in particolare per ciò che riguarda Bosnia e Bulgaria, cfr. Dall’Aglio 2009.
Haut de page